FILM
Na de bezetting van Parijs, worden de joodse inwoners van de stad weggevoerd om als dwangarbeiders aan de slag te gaan in Duitsland. Eén van de onfortuinlijke treinpassagiers is de half-joodse Fania Fenelon, een gevierde Parijse cabaretière, die een paar dagen eerder nog optrad voor een publiek van Franse burgers en Duitse ­­nazi-officieren. De trein heeft als bestemming München, maar zet na een urenlang oponthoud koers naar het oosten, naar Auschwitz in Polen, waar de uitgeputte passagiers meteen worden geselecteerd om te werken of om te worden vergast en verbrand. Fania Fenelon heeft geluk, zij wordt geschikt geacht om te werken en niet lang nadien wordt ze gevraagd om lid te worden van het Mädchenorchester von Auschwitz, want één van de Franse violisten van het orkest heeft haar herkend en voorgedragen bij Lagerführerin Frau Maria Mandel (Shirley Knight), die zeer in haar nopjes is met het feit dat de joodse nieuwkomer bekend is met de partituur van Madame Butterfly…

In het Mädchenorchester von Auschwitz krijgt Fania de rol van pianiste en zangeres, maar binnen de kortste keren treedt ze ook op als bemiddelaar tussen de orkestleden en dirigente Alma Rose (Jane Alexander), het halfjoodse nichtje van toondichter Gustav Mahler, die hoge eisen stelt aan haar orkestleden en die nog alleen schijnt te leven voor de perfecte muziekuitvoering. Dat haar orkest vaak moet musiceren terwijl lange rijen mensen in de richting van de gaskamers en de verbrandingsovens worden geduwd, ze neemt het er ogenschijnlijk probleemloos bij, al zal ook Fania Fenelon snel begrijpen dat Alma Roses houding is ingegeven door het inzicht dat het tevreden houden van de nazistaf de enige manier is om de hel van Auschwitz te overleven. Ze heeft het er moeilijk mee, want ze ziet hoe de vrouwen in haar barak ziek worden van de slechte voeding en de harde handenarbeid terwijl zij het relatief beter heeft en zich vaak alleen maar zorgen hoeft te maken over het arrangement van de partituur die door het Mädchenorchester op zaterdagavond wordt uitgevoerd…
 

  

Auschwitz, Playing For Time is gebaseerd op het autobiografische verslag van Fania Fenelon over haar tijd in het Duitse vernietigingskamp. Ten tijde van de productie van de tv-miniserie was er sprake van een grote controverse, want Vanessa Redgrave had eerder een documentaire over de PLO (The Palestinian) gefinancierd en ingesproken en vervolgens in de film Julia (1977) de rol gespeeld van een antifasciste die wordt vermoord door de nazi’s. Daartegen rees fel protest uit joodse hoek, want iemand die de activiteiten van een terroristische organisatie verdedigt, kan toch moeilijk in de huid van een antifascist kruipen? Tijdens de Oscaruitreiking van 1978 – Redgrave kreeg de Oscar voor de vrouwelijke ondersteunende rol in Julia – dankte de actrice de organisator van de Oscarceremonie omdat die niet was bezweken voor de druk van de Zionist Hoodlums (zionistische schurken) om haar nominatie te weren, maar je kan je voorstellen wat een heibel er volgde toen ze de rol van een joods Auschwitz-slachtoffer in Auschwitz, Playing For Time aangeboden kreeg en accepteerde (eerder had Barbara Streisand de rol geweigerd). Fania Fenelon was evenmin opgezet met de casting van Vanessa Redgrave en zij zou tot haar dood in 1983 tegen de tv-miniserie blijven fulmineren.
 

  

Maar ook Fania Fenelon deelde in de klappen, want joodse vrouwen die haar in Auschwitz hadden gekend, hielden bij hoog en bij laag vol dat zij een vertekend en té negatief beeld had opgehangen van het personage Alma Rose (de dirigente van het orkest) en de levensomstandigheden in het kamp rooskleuriger had voorgesteld dan ze in werkelijkheid waren, een kritiek die minstens gedeeltelijk op het conto van regisseur Daniel Mann en scenarist Arthur Miller (Death of a Salesman, 1985) moet worden bijgeschreven, met de kanttekening dat men in de film- en televisiesector anno 1980 omzichtiger met dergelijk materiaal omging dan nu het geval is, denk maar aan Son of Saul (2015), waarin regisseur László Nemes er niet voor terugschrikt om de kijker in de gaskamer van Auschwitz binnen te leiden, waar de zgn. kapo’s net de lijken met vleeshaken verwijderen…
 

  

Bij dat alles zou je bijna vergeten dat ondanks de kritiek en de controverse Vanessa Redgrave misschien wel de sterkste rol uit haar carrière neerzet, en de vergelijking met Maria Falconetti in Carl Theodor Dreyers La Passion de Jeanne D’Arc (1928) is zondermeer terecht, want Redgrave ziet er als de kortgeschoren kampbewoonster niet alleen precies zo uit als de Franse actrice in de rol van Jeanne d’Arc, haar personage straalt op dezelfde manier kwetsbaarheid en innerlijke kracht uit, wat uitstekend in beeld wordt gebracht in de close-ups waarin de regisseur zijn hoofdpersonage vaak gevangen houdt. Jammer genoeg werd kritiek op de politiek overtuiging van de mens Vanessa Redgrave om allerlei redenen verward met kritiek op de professionele capaciteiten van de actrice Vanessa Redgrave, en je kan je voorstellen dat die voor heel wat buitenstaanders moeilijk te scheiden zijn, maar je kan je ook afvragen wat het verband is tussen sympathie voor de PLO anno 1980 en het lot van joodse vrouwen in een Duits uitroeiingskamp anno 1943… voor Vanessa Redgrave was er duidelijk geen verband, en terecht, want dat zou te veel eer zijn voor de PLO en te weinig respect voor het leed van de slachtoffers in de kampen.
 

  

De eerlijkheid gebiedt ons om u te vertellen dat de nevenrollen uitstekend worden ingevuld. Jane Alexander (Kramer Vs. Kramer, 1979) is een zeer overtuigende dirigente, geen gemakkelijke rol, want Alma Rose behoort de sympathie van de kijker te winnen, terwijl ze tegelijk muziek boven menselijk lijden schijnt te stellen, hoewel er wellicht veel meer (of misschien zelfs uitsluitend) sprake is van een strategie om ieders overleven (althans in de schoot van het orkest) te garanderen. Shirley Knight (Sweet Bird Of Youth, 1962) kruipt in de rol van Lagerführerin Maria Mandel, en zij weet heel precies een evenwicht te vinden tussen de sympathie en de afkeer die ze bij de kijker teweegbrengt. Enerzijds is ze streng en laat ze er geen twijfel over bestaan dat de vrouwen van het orkest joodse Untermenschen zijn die voor de minste misstap naar de gaskamer kunnen worden gestuurd, anderzijds is zij een groot liefhebber van klassieke muziek en is ze bereid om zich welwillend op te stellen als dat een positieve invloed heeft op de resultaten van haar orkest, bovendien voelt ze zich als lesbienne uiteraard uitstekend in het gezelschap van vrouwen, vooral als die van haar gunsten afhankelijk zijn…
 

  

Blijft over: de manier waarop de regisseur de levensomstandigheden en de sfeer in Auschwitz in beeld brengt. Daarvoor doet hij o.a. een beroep op footage uit die tijd waarin je een indruk krijgt van de goederenwagons die voor het transport naar de kampen werden gebruikt, het laden en lossen van de vracht en de intocht van de joodse slachtoffers in de kampen. Daniel Mann voegt zelf beelden toe van de toestand in de goederenwagons: de overvolle emmer in de hoek, maar we zien alleen water, geen drijvende uitwerpselen, terwijl ook de nog vrij acceptabele sfeer (na een rit van meer dan 2 dagen onder een brandende zon) wellicht weinig realistisch is. Voor de rest zien we zwoegende mensen in een steengroeve, gammel barakken met vuile en slecht geklede mensen en blaffende nazi’s: alles bij elkaar een vrij compleet, maar ook sober beeld, waarin van humor nooit sprake is. Uitgemergelde mensen en stapels lijken (die er zeker waren tijdens het verblijf van Fania Fenelon) zijn achterwege gelaten. Anno 1980 leefden er nog te veel mensen die het hadden meegemaakt en dus was men voorzichtig, uit respect, niet om te minimaliseren.
 

  

De soundtrack is een mengeling van nieuwe composities (van de hand van componist Brad Fiedel) en muziek uit o.a. Madame Butterfly van G. Puccini.