FILM
"If the evolutionary span of life on earth is represented by a year of 365 days, then man made his first appearance on the evening of 31st December, just as the daylight was fading...." (David Attenborough, narrator*). Met die quote begint zo ongeveer A Zed & Two Noughts van de Engelse regisseur, schilder, intellectueel en allroundkunstenaar Peter Greenaway. Voor de schare fans die hij met zijn succesvol kostuumdrama en langspeelfilmdebuut The Draughtman's Contract had bereikt in 1982, was het even slikken toen de Brit voor zijn opvolger resoluut koos voor een zeer persoonlijk scenario rond ideeën en levensvragen die hem sinds lang bezighouden. A Zed & Two Noughts breekt niet alleen met de gangbare opvattingen over wat een goede, mooie, interessante en boeiende films is, deze eigenzinnige productie maakt ook brandhout van een eeuw commerciële filmtraditie en zoekt aansluiting bij grote voorbeelden als Fellini, Pasolini, Bunuel en stelt vragen over de relatie tussen mens en natuur, leven en dood, onze plaats in de kosmos en de invloed van dat alles op ons dagelijks bestaan.

De broertjes Oswald (Brian Deacon) en Oliver Deuce (Eric Deacon), wetenschappers in een dierentuin, hier ZOO genoemd, verliezen allebei op hetzelfde moment hun vrouw wanneer een witte Ford op Swane's Lane in botsing komt met een passerende witte zwaan. Alba Bewick (Andréa Ferréol), de bestuurster van de auto, verliest haar rechterbeen bij het onfortuinlijke ongeluk en de witte veren van haar opzichtige hoedje zitten in haar mond en steken uit haar neusgaten. De beide dames Deuce, haar passagiers op de achterbank, zijn op slag dood. Oswald en Oliver blijven met pijn en heel veel vragen achter: hoe is het kunnen gebeuren? Waarom precies voor de toegangspoort van de dierentuin? Was Alba nog onder de invloed van de kwikvergiftiging die ze zelf had veroorzaakt om een abortus te provoceren? Waar is haar afgerukte been gebleven? Zijn de lichamen van hun vrouwen al in een toestand van ontbinding? Op zoek naar antwoorden stoot één van de broers op een achtdelige serie van David Attenborough over het ontstaan van het leven vanaf de allereerste algen in de hete giftpoelen van de oertijd tot en met de hoogontwikkelde 20ste eeuwse mens. In zijn lab begint hij een experiment met een rottende appel en dode garnalen en legt hun ontbindingsproces vast met een camera die om de vijf seconden een foto maakt. Wanneer de beelden achteraf versneld worden afgespeeld krijgt hij een idee van het ganse proces in een paar minuten. Na de appel en de garnaal zal hij het experiment herhalen met een hagedis, de dode zwaan en een dode hond, want hij wil begrijpen hoe het allemaal in zijn werk gaat.

Ondertussen is Alba Bewick herstellend van haar onvrijwillige amputatie en probeert ze op de vragen van de beide broers zinnige antwoorden te bedenken. Om hun te troosten sluit ze de ongelukkige mannen in haar armen. Haar eigen kruisweg is evenwel niet ten einde want dokter Van Meegeren (Gerard Thoolen), de neef van de grote Vermeer-vervalser die zelfs Goebbels bij de neus nam met zijn zelfgemaakte Vermeerdoeken, deelt haar mee dat haar andere been er ook af moet, kwestie van het evenwicht te herstellen, zegt hij. Alba zoekt troost bij de broers Deuce, die een echte tweeling blijken te zijn. Zelf brengt ze een tweeling ter wereld waarvan de beide broers de vader zijn. Alba betreurt het feit dat haar tweeling niet een siamese is, want dat maakt het leven spannender en interessanter en bovendien: een tweeling is toch eigenlijk maar één individu? In de dierentuin gaan de experimenten voort met een zebra die plots is gestorven. In een dierentuin sterven elke dag dieren, beweert een bewaker.

A Zed & Two Noughts van Peter Greenaway is een perverse en soms zwarte komedie waarin de literaire en kunstzinnige verwijzingen op elkaar zijn getast als boeken in een bibliotheek: een vrouw die tegen betaling vunzige verhaaltjes vertelt lijkt zo uit Pasolini's Salo te zijn gestapt; het prachtige Vermeer-interieur dat Greenaway op pellicule vastlegt kan als een echte Meester tegen de muur van elk wereldberoemd museum; de bevrijdingscène van de beesten in de dierentuin (van Rotterdam) heeft iets met Setting Free the Bears van de Amerikaan John Irving en de tijger die als prooi een zebrakop krijgt, gadegeslagen vanuit een naburige kooi door de broertjes Deuce terwijl hun vriendin Venus de Milo (Frances Barber) in close up een doordringende gil slaakt, het is pure Fellini. Greenaway doet gewoon zijn eigen ding en registreert het met een onbeweeglijke camera. Elke sequentie is af. De dialogen zijn surrealistisch en absurd, de personages excentriek of geobsedeerd, gekwetst en gekweld. Ze praten met, naast, over en tussen elkaar waardoor grappige en bitterzoete situaties ontstaan die leiden tot misverstanden en agressie, toenadering of verwijdering, altijd op het scherp van de snee, doorzichtig en hermetisch of cynisch. Door de veelzijdige aanpak, het gezochte evenwicht tussen lichtvoetigheid en intellectualisme en de vermenging van humor, sarcasme en zieligheid dringt Greenaway door tot de diepere gevoelsniveaus van zijn toeschouwers en maakt de weg vrij voor een relativerende bezinning over leven en dood, de zin en de absurditeit van het bestaan. Want is een zebra een zwart dier met witte strepen of een wit met zwarte? En: als de aap de vader is van de mens, wie is dan de moeder? Het zijn simpele maar grandiose observaties, en is het leven zelf niet een dualistisch proces van grote eenvoud en onvoorstelbare ingewikkeldheid?

Peter Greenaway heeft iets met licht. In de extra's vertelt hij alle mogelijk manier van belichting op voorhand te hebben doorgenomen met zijn cameraman. Hij belicht de scènes direct en overvloedig met wit licht van uit de achtergrond waardoor de contouren een zekere zijigheid krijgen, van opzij met geel kunstlicht voor een schilderachtige sfeer, hard licht van uit een verticale positie voor een scherpe aftekening en koude effecten zonder schaduw, indirect licht voor spanning, straatverlichting en autokoplampen voor onrust en benauwdheid. Qua montage is A Zed & Two Noughts geen makkelijke film. Diverse verhaallijnen zijn door elkaar geweven en het vraagt veel aandacht en concentratie om de verschillende intriges te volgen, te isoleren en een plaats te geven binnen het groter geheel van de productie. Greenaway maakt uitvoerig gebruik van het documentaire materiaal van Richard Attenborough dat op een filmdoek wordt geprojecteerd of via een televisiescherm als een film in een film de toeschouwer bereikt, korrelig en verkleurd. Oswalds experimenten met rottende kadavers die regelmatig tussen de scènes zijn gemonteerd, worden geïllustreerd met studiemateriaal afkomstig van onderzoekscentra. Omdat Greenaway zelf een ontelbaar aantal lichtbronnen gebruikt, past het vreemde materiaal naadloos tussen zijn eigen scènes, terwijl het toch altijd zijn documentaire feel bewaart. A Zed & Two Noughts is een beetje zoals een puzzel, het is geen hapklare film. De toeschouwer wordt geacht actief te participeren en het dvd-formaat is daar het meest geschikte medium voor: hij kan een fragment opnieuw bekijken, en nog eens indien nodig, de hele film desnoods en elke keer nieuwe indrukken opdoen, nieuwe verbindingen leggen, nieuwe besluiten trekken. A Zed & Two Noughts lijkt wat dat betreft op een boek waarin hij voor- en achteruit kan bladeren.

BEELD EN GELUID
De beeldkwaliteit van A Zed & Two Noughts is uitstekend met prachtige volle kleuren, veel witte tinten, vervolgens getemperd in donkere en warme scènes à la Vermeer met bruin en beige uitglijdend naar doorzichtig zwart, waarbij de details altijd zichtbaar blijven. De pellicule is vrij van witte stippen, beschadigingen en andere storende effecten. Het geluid komt uit de voorkanalen met de stemmen in het midden (mono). De prachtige, afwisselend fanfare-achtige en klassiekaandoende muziekscore van Michael Nyman, staccato, melodisch en minzaam repetitief à la Philip Glass, met flarden strijkers als inslaande hagel, spoelt in de richting van de toeschouwer van opzij (stereo), met een voorzichtig surroundeffect. De achterste kanalen worden niet gebruikt.

EXTRA'S
De extra's bevatten een Introductie en Commentaar van de regisseur, een noodzakelijk onderdeel om tot een goed begrip te komen over de intenties van de regisseur, de invloeden en interesses die hem sturen en de bedoeling die hij heeft met de film. Er is een korte documentaire met Opnamen van Achter de Schermen, er is de Originele Bioscooptrailer en die van The Draughtman's Contract, een aantal Tekstschermen met fragmenten uit de dialogen en nuttige informatie over Greenaways werk plus tekeningen uit het Storyboard.

CONCLUSIE
A Zed & Two Noughts is een feestmaaltijd voor wie kan genieten van Greenaways exquise en exotische dis, een fascinerende ontdekkingstocht doorheen een uniek en origineel universum waar niets is wat het lijkt en alles draait om fundamentele levensbeschouwelijke vragen over de zin en onzin van evolutie, het menselijk gedrag, onze relatie tot elkaar en het dilemma omtrent het ontstaan van leven en intelligentie. Het aangeboden materiaal is origineel, oorspronkelijk en samengebundeld in een bijzondere beeldtaal.

* "Als we de evolutiecurve van het leven op aarde uitdrukken in 365 dagen, dan verscheen de mens voor het eerst op de avond van 31 december, op het moment dat het donker werd...." (David Attenborough, verteller).