In 391 is Alexandrië, na Rome de grootste stad van het Romeinse Rijk en gelegen op een smalle zandstrook in het noordwesten van de Nijldelta in de schaduw van de beroemde vuurtoren uit de oudheid, het toneel van hevige confrontaties tussen aanbidders van de Egyptische goden (de zgn. paganisten) en christenen, een conflict dat de afmetingen van een pogrom dreigt aan te nemen, zij het dat de uitlokkers van de rellen, de paganisten dus, tegen alle verwachtingen in het onderspit delven. Ze trekken zich noodgedwongen terug in de bibliotheek die tevens dienst doet als godsdienstig centrum. Uiteindelijk wordt de aanstichters amnestie verleend door de (christelijke) keizer in Rome, maar hij stelt als voorwaarde dat ze bibliotheek en heiligdom definitief verlaten. De parabolanen maken van de gelegenheid gebruik om het historische en religieuze centrum te bestormen en te verwoesten. De stad komt in hun handen en vrij snel wordt alle oppositie de kop ingedrukt, inclusief die van de grote groep joden die al sinds honderden jaren in de stad woont. Later worden ze grotendeels uitgeroeid en de overlevenden de stad uitgedreven.
 

 

Ruim een decennium later hebben de christenen onder leiding van bisschop Cyrillus (na het concilie van Efeze kreeg hij in 431 de titel van Patriarch van Alexandrië) de stad stevig in handen. Ze dagen de Romeinse prefect Orestes uit – een Egyptenaar die zich tot het christendom heeft bekeerd om z’n positie te behouden – en verwijten hem zijn decennialange vriendschap met de filosofe en wijsgeer Hypatia bij wie hij al student nog op de schoolbanken heeft gezeten. Hypatia heeft geweigerd om zich te bekeren – zij noemt zichzelf ongelovig – omdat religie niet strookt met haar wetenschappelijke principes, maar Cyrillus heeft het vooral gemunt op haar invloed op de Romeinse prefect en bovendien, zo beweert hij met de H. Schrift in de hand, behoren vrouwen vooral nederig en gedienstig te zijn. Hij noemt Hypatia een heks.
 

 

Agora is een historisch kostuumdrama in de stijl van de vaak geprezen HBO-tv-serie Rome (2005-2007), waarmee deze film nogal wat overeenkomsten heeft, zij het dat u zich niet moet verwachten aan marcherende soldaten, koelbloedige zwaardgevechten en dravende paarden of – zoals in de serie Rome – weinig verhullende liefdesscènes. De historische achtergrond van de gebeurtenissen die zich tussen 391 en 415 afspeelden in de stad die zich gedurende 1000 jaar de hoofdstad van Egypte mocht noemen, wordt in deze film vrij correct weegegeven, maar dient vooral als achtergrond voor een verhaal over een verlichte geest, nl. de wiskundige en neoplatonische filosofe Hypatia (370-415) die zich in navolging van haar vader, de wiskundige Theon van Alexandrië, toelegde op de studie van de filosofie, wiskunde en astronomie. Zoals mijn collega Werner schreef in zijn recensie over de Blu-rayversie van deze film, is het riskant om de leer over de beweging van de planeten aan haar toe te schrijven, maar uit de kleine hoeveelheid referenties die zijn overgebleven over haar leven en werk - o.a. in geschriften van haar tijdgenoot, jurist en kerkhistoricus Socrates Scholasticus (380-439) en die van haar ex-leerling en bisschop Synesius van Cyrene (370-413) - komt ze te voorschijn als een intelligente en moedige vrouw die zich vaak onder mannen mengde en die gerespecteerd werd voor haar waardigheid en deugd. Regisseur Alejandro Amenábar plaatst de jonge vrouw in een driehoeksrelatie tussen haar voormalige leerling, de Romeinse prefect Orestes (die haar vader om haar hand vraagt, maar die door Hypatia op een zeer aparte manier wordt afgewezen) en haar jonge slaaf Davus, die z’n verliefdheid nauwelijks kan verbergen. Op geen enkel moment wordt haar geloofwaardigheid aangetast door een goedkope romance of door seksuele schermutselingen, wat Amenábar tot eer strekt, want met een mooie vrouw als Rachel Weisz voor de lens, is het beslist dat waartoe andere regisseurs zich gemakkelijk zouden laten verleiden.
 

 

In tegenstelling tot nogal wat beroemde sandalen- en zwaardfilms uit de voorbije 50 jaar worden de christenen in Agora niet als de goeden voorgesteld, maar eerder als een meute woestelingen die grote gelijkenis vertoont met fanatieke islamitische groeperingen uit onze eigen tijd. Nog in de vierde eeuw was de katholieke kerk een strijdende kerk en haar overlevingskansen in een vijandige omgeving waren allerminst gegarandeerd. Het voetvolk was arm en ongeletterd en behoorde tot de laagste klassen in de maatschappij. Tot vandaag wijzen bijv. conservatieve joden Christus af omdat hij buiten het officiële circuit van sadduceeën (hogepriesters en overpriesters) en farizeeën (leken en priesters) actief was en zich dus eerder op het niveau van oproerkraaiers en asocialen bewoog. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat de eerste boekverbranding uit de westerse geschiedenis in Alexandrië plaatsvond, want christenen hebben nooit blijk gegeven van grote verdraagzaamheid, waarmee ze precies dat doen wat hedendaagse godsdienstfanaten ook doen: discrimineren en zich beroepen op de ene ware god om hun daden goed te praten.
 

 

Naast een boeiend intrige met Hypatia, Orestes en Davus als centrale personages, is Agora vooral een mooi kijkspel. Vanuit de ruimte is de landstreek rond Alexandrië niet veel meer dan een dunne streep tussen een zoetwaterlagune en de Middellandse Zee, maar eens de camera inzoomt op het raster van hoofdstraten en stegen met de Agora als centraal openbaar plein naar Griekse stijl, wordt deze Noord-Afrikaanse stad met z’n ruim 500.000 inwoners het kloppende hart van een wereld die in West-Europa z’n gelijke niet kende, op uitzondering van Rome, sinds meer dan vier eeuwen de machtigste stadsstaat duizend mijlen in het rond. Het CGI-departement heeft prachtig werk geleverd, want Almanábars shots over de daken vanaf de bibliotheek tot aan de zee zijn prachtig en adembenemend. Voor de rest stelt Amenábar evenmin te leur: de aankleding van het voorplein van de bibliotheek, van de vuurplaats voor de Egyptische goden en van de centrale binnenruimte van de tempel zijn perfect gevisualiseerd. En dan is er uiteraard de bibliotheek zelf, het cirkelvormige computercentrum van de antieke oudheid, opgericht in de derde eeuw voor onze tijdrekening door koning Ptolemeus II, waar men naar schatting bijna een miljoen wetenschappelijke en religieuze werken bewaarde en bestudeerde. Almenábar laat z’n camera langs de wanden met bibliothekai glijden, de lange rijen nissen en leggers waarop de fragiele boekrollen rustten, en vervolgens over het sepiakleurig papier dat alle de wijsheid bevat sinds de antieke Grieken. Het is wellicht voor het eerst dat iemand het aandurft om het historische monument uit z’n as te laten herrijzen en die poging is wonderwel geslaagd.
 

 

Rachel Weisz (Sunshine, 1999) is een uitstekende Hypatia, wier ernst en intelligentie ze perfect zichtbaar weet te maken. Over haar nederige status als vrouw in een door mannen gedomineerde maatschappij is de jonge vrouw duidelijk niet onder de indruk, maar ze beseft wel dat haar een uitzonderingspositie gegund is, wellicht wegens het respect dat haar beroemde vader te beurt valt. Max Minghella (Syriana, 2005) kan aanvankelijk rekenen op de sympathie van de toeschouwer, want zijn personage Davus zit gevangen in een driehoeksverhouding zonder uitzicht op een positieve afloop. In de tweede helft van de film verschijnt hij evenwel als lid van de fanatieke christelijke monnikenorde en militie der zgn. parabolanen en breekt hij voorgoed met de wijsheden die hij in de omgeving van zijn voormalige meesteres Hypatia heeft gehoord en geleerd. Oscar Isaac (Robin Hood, 2010) tenslotte is de goedogende krullenbol Orestes, de zoon van de goden als het ware, de man die wegens zijn hoge afkomst voorbestemd is om de stadsstaat te leiden. Uiteindelijk zal hij dat doel ook bereiken, maar dat gaat ten koste van zijn overtuiging, want in het christelijke Romeinse keizerrijk en het al even christelijke Alexandrië is het ondenkbaar dat de prefect het geloof van de heidenen zou aanhangen. Een vrouw als Hypatia kan zich zulks misschien nog net permitteren (alhoewel ze daarvoor uiteindelijk met haar leven zal betalen), een politicus met ambitie niet. Met z’n licht arrogante toon en z’n zelfverzekerde uitstraling, krijgt Orestes de toeschouwer maar moeilijk op z’n hand, maar dat verandert in de tweede deel van de film, waarin hij de verdediging van Hypatia tegen de aantijgingen van bisschop Cyrillus voor z’n rekening neemt. Interessante rollen zijn er ook voor Michael Lonsdale (Goya’s Ghost, 2006) als Hypatia’s vader Theon van Alexandrië en voor Rupert Evans (Emma, 2009) als bisschop Synesius van Cyrene.
 

 

Het zou 1200 jaar duren vooraleer de Duitse astronoom Johannes Kepler omstreeks 1600 op het spoor kwam van de elliptische baan der planeten om de zon en meer dan 700 jaar vooraleer de eerste belangwekkende architectonische vernieuwingen in de West-Europese bouwkunst verschenen sinds de val van het Romeinse rijk, nl de gotische kathedralen vanaf de tweede helft van de 12de eeuw.

 

Wondermooi, veel meer valt er over het beeld van Agora niet te zeggen: scherp, contrastrijk en met een prachtig kleurenpalet, waarbij het overigens niet zozeer om felle kleuren gaat, dan wel om een selectie van natuurlijke pasteltinten voor de kleding en uitbundige schakeringen van rood, geel, groen en blauw voor de openbare gebouwen en de bibliotheek tegen een achtergrond van grijze en zandkleurige natuursteen. Technisch is de dvd helemaal in orde zonder ongerechtigheden. De muziek is van de hand van Dario Marianelli, die ook de soundtrack componeerde voor Atonement (2007) en Shooting Dogs (2005), maar die voor Agora een stijl kiest die dicht aanleunt bij wat Lisa Gerrard destijds schreef voor Gladiator (2000): sferisch, bombastisch en bloedmooi, met koormuziek, trompetten, slagwerk en een ijle vrouwenstem. Meestal beginnen Marianelli’s muziekfragmenten vrij rustig en gaan ze crescendo tijdens de heftigere scènes (pogrom tegen de christenen, valstrik van de joden, etc.), waarbij in tegenstelling tot de versie op Blu-ray de stemmen nooit in de verdrukking komen, ook niet als ze zachter klinken.
 

Deze midprice-dvd bevat jammer genoeg alleen een Audiocommentaar van de Regisseur.

 

Liefhebbers van historische kostuumdrama’s van Rome tot The Tudors hoeven niet te twijfelen: dit is een uitstekende productie die niet zal teleurstellen. Agora is prachtig gefilmd, spannend en onderhoudend met perfecte acteerprestaties.