Voor een goed begrip is het belangrijk iets over de inhoud van de oorspronkelijke film te vertellen. Het kostuumdrama Jud Süss wordt gesitueerd in het begin van de 18de eeuw ten huize van de corrupte Hertog van Württemberg die de joodse bankier Süss Oppenheimer in dienst neemt als schatbewaarder en adviseur in de hoop grote rijkdom te vergaren. Dat gebeurt ook, maar Süss Oppenheimers financiële politiek stuit op verzet bij de bevolking waardoor een burgeroorlog dreigt uit te breken. Hij kan evenwel op de steun van de hertog rekenen die het aan de stok krijgt met de staatsraad als hij een oude ban opheft waardoor de joden zich in Stuttgart kunnen vestigen. Oppenheimer die zich almachtig waant laat een tegenstander folteren en vergrijpt zich aan z’n jonge arische dochter, doch ondertussen is de hertog aan een hartaanval overleden en neemt de raad van ouderlingen de macht van hem over: Süss Oppenheimer wordt ter dood veroordeeld, niet wegens zijn staatsondermijnende activiteiten, maar wegens verkrachting van een christelijke vrouw. Hij wordt op de markt van Stuttgart opgehangen.

in Jud Süss – Film Ohne Gewissen zoomt regisseur Oskar Roehler niet in op Süss Oppenheimer, maar op Ferdinand Marian, de acteur die Joseph Goebbels voor de rol van de tirannieke jood rekruteert. Marian was een bekend gezicht in Duitsland in de jaren dertig. Hij trad op in een aantal succesvolle films, o.a. Die Stimme Des Herzens (1937) en Detlef Siercks La Habanera (1938). Tussen haakjes Detlef Siercks is de echte naam van niemand minder dan… Douglas Sirk (All That Heaven Allows, 1955), die in 1937 via Frankrijk naar de Verenigde Staten verkaste en er een succesvolle carrière als regisseur opbouwde en die later een grote invloed zou hebben op o.a. Rainer Werner Fassbinder, Quentin Tarantino, Pedro Almodóvar, Wong Kar-Wai en Lars von Trier. Als gevolg van zijn Don Pedro-rol in La Habanera is Ferdinand Morian in Duitsland in geen tijd de ultieme superster die het uitstekend doet bij vrouwelijke fans en het is dan ook geen verrassing dat Joseph Goebbels per se hem de hoofdrol in Jud Süss wil zien spelen. Maar Marian twijfelt en dat is niet naar de zin van Goebbels die hem persoonlijk onder druk zet en hem waarschuwt voor de gevolgen van een eventuele weigering. Marian bedankt evenwel voor de eer, maar Goebbels dwingt hem uiteindelijk om de rol toch te accepteren. Marians vrouw Anna – Roehler geeft haar een joodse grootmoeder – is verbolgen, Hijzelf voelt zich niet echt op z’n gemak, maar het vooruitzicht de bekendste filmacteur van het Duitse Rijk te worden, raakt hem op een zwakke plek. Hij besluit om er het beste van te maken en om Süss Oppenheimer als een mens voor te stellen en niet zoals het monster dat Joseph Goebbels in gedachten heeft. Die truc leidt evenwel schipbreuk, want Marian heeft uiteraard geen invloed op de gang van zaken. Als het tot hem doordringt dat hij heeft gefaald raakt hij aan de drank, ziet zijn vrouw vervolgens naar een KZ verdwijnen en rijdt zich in 1946 in een dronken bui met z’n auto tegen een boom te pletter.

 

Voor het scenario van Jud Süss – Film Ohne Gewissen deed regisseur Oskar Roehler een beroep op o.a. Karl Richter (Comedian Harmonists, 1997), Op Friedrich Knilli, de auteur van de Ferdinand Marian-biografie Ich War Jud Süss (2000), en op de dagboeken van Joseph Goebbels omtrent de affaire Marian. Maar dat kon niet baten, want op het Berlijnse Film Festival werd de film in 2010 door de verzamelde filmpers op een fluitconcert en boegeroep ontvangen. De recensies logen er niet om: nazikitsch, rotzooi, smakeloos, pijnlijk. Roehler verdedigde zich met het argument dat hij in eerste instantie een spannende en interessante biopic had willen maken, maar het waren de seksscènes, de vermeende joodse afkomst van Anna Marian – waartegen biograaf Ferdinand Knolli ondertussen heftig heeft geprotesteerd – en de zgn. lachwekkende acteerprestatie van Moritz Bleibtreu die het moesten ontgelden. Nu gebiedt de eerlijkheid ons om u te vertellen dat het naziverleden en alles wat er ook maar enigszins mee te maken heeft, nog altijd zeer gevoelig ligt bij onze oosterburen. Door zich een aantal vrijheden te permitteren ten einde het verhaal appetijtelijk(er) te maken, nam Oskar Roehler een groot risico en hij is niet de eerste regisseur die bij gevolg met zware kritiek af te rekenen krijgt. Doch de eerlijkheid gebiedt ons ook om u te vertellen dat de Duitse kritiek op Jud Süss – Film Ohne Gewissen niet helemaal terecht is, want elke buitenstaander zal bevestigen dat het om een goed gemaakte film gaat die geen seconde verveelt. Ja, deze film bevat een aantal expliciete scènes die we evenwel in elke andere soortgelijke film zonder meer zouden accepteren, en ja, Moritz Bleibtreu (Soul Kitchen, Adam Resurrected, Elementarteilchen) maakt zich schuldig aan overacting, d.w.z. wij ervaren wat hij in deze film doet als overdreven. Wie naar de toespraken van Hitler en konsoorten heeft gekeken en geluisterd, die weet evenwel dat dit taaltje toentertijd doorging voor welbespraaktheid en eloquentie en als zeer normaal werd ervaren door aanhangers van het regime. Joseph Goebbels was uit hetzelfde hout gesneden, en als Bleibtreu na de zoveelste racistische toespraak uit beeld verdwijnt, heb je als toeschouwer de neiging om ramen en deuren open te zetten opdat de fascistische stank zou verdwijnen. Als hij niet in beeld is zakt het niveau altijd wel een klein beetje.

De Duitse filmperslui hebben Jud Süss – Film Ohne Gewissen m.a.w. neergesabeld om andere dan puur cinematografische redenen en dat is jammer, want elke film verdient het om op z’n eigen merites beoordeeld te worden. Oskar Roehler houdt zich overigens vrij goed aan de biografie van Ferdinand Knolli over Ferdinand Marian, zij het met af en toe enige vrijheid ter wille van de dramatische voortgang én omdat hij een film maakt voor een publiek dat anno 2013 een zekere traditie en aanpak gewend is. Roehler voegt met andere woorden alleen maar wat kruiden toe aan de mix, maar dat is hem dus kwalijk genomen. Dat is vooral jammer voor de cast van Jud Süss – Film Ohne Gewissen, want die speelt de sterren van de hemel. Moritz Bleibtreu bijv. die tegelijk de beminnelijkheid van een intelligent leider en de duivelse waanzin van een dictator zichtbaar maakt of Martina Gedeck (Der Baader Meinhof Komplex, The Good Shepherd, Das Leben Der Anderen) , die op een perfecte manier een vrouw uit de jaren 40 ten tonele voert die beseft dat het avontuur waarbij ze door omstandigheden is betrokken als een catastrofe zal aflopen. De Oostenrijkse acteur Tobias Moretti is zo goed als onbekend in onze contreien. U kon hem aan het werk zien in de tv-film Speer & Er, die bij ons door JustBridge Entertainment als Speer & Hitler: The Devil’s Architect (2005) op de markt is gebracht, maar voor de meesten onder u is dit beslist de eerste kennismaking met een acteur die zich perfect inleeft in de rol van Ferdinand Marian. Heel sterk is de scène waarin hij in het begin van de film bij Goebbels wordt gesommeerd en ondanks de stevige druk van de propagandaminister de hoofdrol in Jud Süss categoriek weigert, zogenaamd omdat hij de rol niet aanvoelt, in werkelijkheid omdat hij het fascistische en racistische gedachtegoed van de nazi’s niet deelt en in z’n tuinhuisje een joodse professor verstopt. Moretti maakt in deze scène een indrukwekkende entree waardoor z’n personage als het ware boven zichzelf uitstijgt, om in de scène die volgt dezelfde man op te voeren aan de rand van de psychische afgrond omdat hij z’n carrière heeft opgeofferd aan z’n overtuiging. Het maakt hem niet gelukkig en Tobias Moretti toont de kijker een gedeukt personage, dronken en huilend en ten prooi aan wanhoop. Later zien we hem in Marians witte maatpak op officiële recepties van de nazipartij waar hij geacht wordt te lachen om de Jodenmopjes die op hem afgevuurd worden en om de racistische opmerkingen van Joseph Goebbels aan het adres van de joodse medeburgers. Veel ruimte om het ongemak en de afkeer van Ferdinand Marian op dat moment zichtbaar te maken heeft Moretti niet, maar z’n hele houding staalt uit wat hij niet onder woorden kan brengen.

Uiteraard is Jud Süss – Film Ohne Gewissen in de stijl van de tijd gedraaid, wat betekent dat Oskar Roehler de jaren 40 laat herleven in de architectuur en de interieurs van de partijgebouwen en uiteraard ook in de sierlijke toiletten van de dames en heren voor zover die niet in legeruniform verschijnen. Regelmatig krijgt u trouwens ook nagespeelde fragmenten uit de originele Jud Süss te zien en die zijn op hun beurt helemaal in de stijl van de vroege 18de eeuw: volkse klederdracht, houten huizen, paleisscènes en een panoramische eindscène ter gelegenheid van de ophanging van Jud Oppenheimer op de markt in Stuttgart. Het materiaal is uiteraard in zwart-wit gedraaid en de laatste scène die uit Jud Süss wordt getoond is afkomstig uit de originele film.

In Jud Süss – Film Ohne Gewissen staat de confrontatie tussen Joseph Goebbels en Ferdinand Marian centraal en die is zeer ingewikkeld, want Marian wil in tegenstelling tot regisseur Veit Harlan – een nazi van de harde lijn - een menselijke Süss Oppenheimer ten tonele voeren en hij wordt daarin gesteund door Joseph Goebbels die meent dat de propaganda veel beter werkt indien van de jood geen karikatuur wordt gemaakt. Dus moedigt hij Marian aan om Süss Oppenheimer op een subtiele manier uit te beelden, meer als een charmeur dan als een duivelse figuur. in Jud Süss – Film Ohne Gewissen draait regisseur Oskar Roehler de rollen om en wordt Joseph Goebbels de charmeur en de duivel.

 
 

Wij keken naar de Duitse release van Jud Süss – Film Ohne Gewissen, om de heel eenvoudige reden dat niemand in de Benelux het nodig heeft gevonden deze productie bij ons op de markt te brengen. Nederlandse ondertitels moet u dus missen, maar voor wie met Duits geen probleem heeft kan de Duitse ondertitels voor gehoorgestoorden als steuntje gebruiken.

 

De Making-of Jud Süss – Film Ohne Gewissen is een 15 minutendurend sfeerportret over de werkzaamheden op de set, een test met de camera’s en het schminken en aankleden van de acteurs. Heel interessant is het fragment waarin de originele en de afgewerkte scènes naast elkaar in splitscreen getoond worden, want dan ziet u pas hoe weinig kleur er overgebleven is tussen opname en finale afwerking. De bijdrage bevat geen interviews en geen commentaar en dat betekent dat er geen ondertitels nodig zijn om deze Extra te bekijken.