DOCUMENTAIRE
In 1978 organiseert de Vereniging van Overlevenden van Auschwitz-Birkenau voor het eerst een studiereis naar het concentratiekamp bij Krakau in Polen. Deelnemers zijn 10 overlevenden, 120 universiteitstudenten en Lydia Chagoll die ter plekke haar film In Naam Van De Führer zal voorstellen. Drie dagen voor de afreis doet ze in een couscousrestaurant aan Frans Buyens het voorstel om deze unieke reis op pellicule vast te leggen. Via de voorzitter van de vereniging en haar contacten in Polen slaagt Chagoll erin om twee cameramannen, twee geluidsmannen, een assistent plus al het materiaal voor de opnamen zonder problemen Polen in en weer uit te krijgen. Een enige prestatie op het hoogtepunt van de Koude Oorlog.

Het gezelschap blijft 6 dagen ter plekke. Buyens laat zijn camera draaien op het moment dat voormalige bewoners én studenten het kamp betreden. Arbeit Macht Frei staat er boven de poort waar ze onder doorlopen, de wachtposten en het prikkeldraad voorbij, in de richting van de barakken van steen, nu gedeeltelijk ingericht als tentoonstellingsruimten en herdenkingsplaatsen, met af en toe een folterkamer of een slaapkamer net zoals toen. Later is dezelfde groep in het kamp van Birkenau waar de vergassingsinstallaties en verbrandingsovens ooit stonden, een enorm terrein omzoomd met wachttorens en prikkeldraad aan het einde van de bewoning, tegen het bos aan. Nu staan er op het terrein nog alleen de schoorstenen die de barakken verwarmden en vier units die voor de toeristen in stand worden gehouden, inclusief stapelbedden. In 1978 kijkt Buyens nog uit over een groot gedeelte van de originele zwartgemaakte houten constructies. In lange rijen beletten ze het uitzicht op de ovens die de SS-ers vóór hun haastige vertrek nog gauw met dynamiet vernietigd hebben. Het puin ligt er als een stille getuige.

Voor acht van de tien overlevenden is het de eerste keer dat ze het kamp terugzien. Voor iedereen is het een heftig moment, een emotioneel ogenblik waarop de weggedrukte beelden en de vergeten details als bliksemschichten passeren. Ze ademen zwaar, de getuigen. Ze hebben zich niet gerealiseerd dat het hun zo zou aangrijpen, niet allemaal, want voor sommigen is de tijd van toen altijd heel dicht in de buurt gebleven: zij hebben met de beelden elke dag geleefd. Zij kunnen niet geloven dat ze hier nu staan, levend, terwijl 1.5 miljoen lotgenoten in het kamp zijn achtergebleven: Auschwitz-Birkenau is één grote begraafplaats. Maar het kamp is natuurlijk veranderd, er groeit gras waar eens modder lag, de barakken zijn weg, afgebroken, weggerot of simpelweg ingestort wegens gebrek aan onderhoud. De wachttorens staan er verlaten bij, het prikkeldraad is al ontelbare keren vervangen, de toegangspoort is open, er is een winkeltje of een infostandje en de mensen die er rondwandelen zijn vrij om te komen en te gaan. Ze kijken triest want hier is geen plaats voor veel vreugde of voor leuke herinneringen, velen hebben hier familieleden verloren, vooral de Joodse bezoekers, de anderen komen uit respect, uit eerbied, uit medeleven.

De overlevenden vertellen moeizaam over hun indrukken. De jongeren luisteren, bedrukt en sprakeloos. Ze kennen die dingen alleen uit boeken en van horen zeggen. Ze zijn het niet met elkaar eens hoe zelf zouden hebben gereageerd: een meisje denkt dat het mogelijk was om neutraal te blijven ten opzichte van de nazi-propaganda. Een overlevende meent dat de geschiedenis haar ongelijk geeft, dat niemand eraan ontsnapte of zich kon onttrekken aan deelneming. Het systeem was alles omvattend. De jongens uit het gezelschap treden de overlevende bij en zijn van oordeel dat niemand zich jarenlang kan blijven verzetten tegen die druk: het is een kwestie van leven of dood en in nazi-Duitsland was iemand gauw dood. De vraag waarom de 150.000 kampbewoners nooit in opstand zijn gekomen tegen hun circa 4000 bewakers, is ook een vraag die bij vele jonge bezoekers leeft. Om wat te doen, vraagt een overlevende, om waar naartoe te gaan, in een gebied dat helemaal onder hun controle was en waar men niet op hulp van buitenaf kon rekenen? Zo hadden ze het nog niet bekeken...

In Un Jour Les Témoins Disparaîtront concentreert de camera zich hoofdzakelijk op de 10 overlevenden en hun reacties, op de emoties die loskomen, de herinneringen die weer naar boven sijpelen. De eerste interviews zijn moeilijk, en Frans Buyens dringt niet aan, hij laat de betrokkenen de tijd om met zichzelf in het reine te komen. Maar er zijn de jongeren en die stellen vragen, en de regisseur toont ons hoe de overlevenden beetje bij beetje vat krijgen op hun gevoelens en gaan praten over hun ervaringen, sommigen althans. Ze wijden uit over hoe het er allemaal aan toe ging, hoe ze uiteindelijk opgelucht adem halen als het verhaal eruit is, omdat het delen van de kennis ook het delen van pijn en de herinnering aan de pijn betekent. Frans Buyens brengt het allemaal eenvoudig in beeld, zonder spectaculaire middelen, met een oog voor details en een oor voor wat essentieel is.

BEELD EN GELUID
Un Jour Les Témoins Disparaîtront is in zwart/wit opgenomen. Het weer is slecht in Polen, met veel nevels en sneeuw. De film blijft de hele tijd grauw, met verkleumde mensen in donkere kleren, zompig grasland en longshots over het kamp die oplossen in de verre mist. De tussenbeelden zijn prachtige fotografische pareltjes in een omgeving die gevaar, dood en brutaliteit uitstraalt. Toch weet Buyens een mate van verstilling op te roepen, van versteende dreiging die geen vat meer kan krijgen op de bezoekers, maar ze nog wel in ban houdt. Hoe kan het anders? Voor sommigen van hen was het bijna hun laatste thuis geweest. De pellicule is netjes opgeveegd met bijzonder weinig overblijvende beschadigingen en totaal geen vuiltjes. Prachtig restauratiewerk. Het geluid is eenvoudig, want daar is het niet om te doen, behalve dan de verstaanbaarheid van de stemmen en die is in orde. Voor de rest is er nauwelijks of geen toegevoegd geluid.

EXTRA'S
Deze dvd bevat een Interview met Lydia Chagoll die het verhaal doet van de manier waarop ze Frans Buyens overtuigde om de documentaire te gaan maken en de hulp die ze gehad hebben om probleemloos Polen in en uit de reizen met hun materiaal. In het Interview met Frans Buyens krijgen we ongeveer hetzelfde verhaal. Voorts is er nog een Interview met M. Steinberg, auteur en historicus, een Interview met Y. Thanassekos, Socioloog en Directeur van de Auschwitz Stichting, een Interview met W. Adriaens, historicus en Conservator van het Pro Museo Judaïco en een Interview met W. Hessels, professor Filmgeschiedenis, over de kampen en het belang van dit soort films voor de toekomst. De dvd besluit met een Biografie van Frans Buyens.

CONCLUSIE
Un Jour Les Témoins Disparaîtront legt voor de toekomst vast wat de 10 overlevenden ondertussen niet zelf meer kunnen vertellen: het verhaal van hoe ze in de 20ste eeuw in West-Europa behandeld zijn als een minderwaardige diersoort, vernederd, mishandeld en gefolterd en hoe ze alleen door innerlijke kracht, een beetje geluk en de steun van hun goedgezinde kampgenoten de hel hebben overleefd. Dit is een heftige en diepmenselijke documentaire, een film voor wie meer wil weten over de concentratiekampen uit persoonlijke of historische interesse, of om te voorkomen dat hij of zij ooit uit opportunistische of andere redenen de foute richting zou nemen zonder te beseffen wat de consequenties kunnen zijn. Un Jour Les Témoins Disparaîtront is een handleiding, een teken, een waarschuwing.