Censuur. Het bestaat niet alleen onder Russische of Noord-Koreaanse vlag, maar het is iets dat je overal vindt en uiteraard ook in de cinema. Daniel Biltereyst en Bruno Mestdagh van de Brusselse Cinematek verdiepten zich jarenlang in de materie en presenteerden op de laatste editie van FilmFest Gent hun documentaire Ongezien/Invisible waarin we zagen hoe de man met de schaar de films herwerkte. Een uitvoerig gesprek over censuur (of zoiets) in België.

DVDInfo: Jullie hebben zich de laatste tijd verdiept in censuur. Hoe zijn jullie daarop gekomen?

De voorstelling "ongezien/invisible" is een resultaat van het jarenlange onderzoek over de filmkeuringscommissie, die begin 2020 werd opgedoekt en honderd jaar heeft bestaan. Er is weinig geweten over die commissie die de labels KNT en KT gaf. België had zogezegd geen filmcensuur, maar uit onderzoek naar wat die commissie deed bleek dat het toch wel echt censuur was. We hebben een aantal jaren onderzoek verricht naar de beslissingen van die commissie, die echt wel dikwijls knipte in films.

Is censuur verkeerd?

Wel, dat is niet zo’n makkelijke vraag. Een spontane reactie is dat censuur verkeerd is. Maar veel hangt af van hoe je censuur omschrijft. Wat in elk geval een beetje kortzichtig is, is zeggen dat censuur bij ons niet bestaat en dat het iets is voor dictaturen waar een partij of een dictator bepaalt wat wel en niet kan. Censuur is niet alleen iets dat in een autoritair regime wordt opgelegd en van boven naar beneden gaat. Ook in Hollywood was er censuur, zeker tot het einde van de jaren zestig. Het was de filmindustrie die zichzelf censureerde. Zelfcensuur dus. De studio’s spraken af wat wel en niet kon worden vertoond. Vooral in verband met seks en geweld waren ze streng voor hun regisseurs en scenaristen. Maar ook alles wat te maken had met drugs, religie, zelfmoord, hygiëne, politie, leger, en ga zo maar door. Er waren vele gevarenzones waar men rekening moest mee houden. Ging je over de grens van wat toelaatbaar was volgens de productiecode, liep je tegen de lamp. Een diepte van een décolleté was tot op de centimeter vastgelegd, om het met een boutade te zeggen. Was dat censuur? Ja, dat was een serieuze beperking van de vrijheid van regisseurs die dat kenden en op die manier met die censuurregels rekening gingen houden. Zelfcensuur van de industrie die leidt tot nog meer zelfcensuur van de makers. Maar tegelijk probeerde men om die censuur te omzeilen, en dat leverde soms boeiende cinema op. Dus ja, soms kan censuur een positieve werking hebben. Waarmee we censuur uiteraard niet goedpraten. Censuur is immers een beperking van vrijheid.

Censuur en België. Zoals altijd in ons land heeft men ook hier een achterpoortje voor gevonden. Kan je dat eens uitleggen?

Wel, het is eigenlijk andersom. Er was geen censuur, officieel dan. De grondwet zei dat censuur verboden was. België was daarmee echt uniek. Dus: er was geen censuur, maar in de praktijk waren er wel beperkingen van de vrijheid om films te verdelen en te vertonen. Door de filmkeuring.

Hoe ging dat?

De wet was simpel: kinderen kunnen de cinema niet binnen, tenzij voor films die gekeurd waren door een commissie van het ministerie van Justitie. Films voor volwassenen werden in principe niet gekeurd en waren vrij te zien. Maar distributeurs en vertoners wilden uiteraard zoveel mogelijk mensen bereiken, dus ook gezinnen. Dus gingen distributeurs hun films voorleggen, en dan werd er zwaar geknipt soms.

Wie waren deze mensen?

Naast de filmkeuring was er ook het gerecht dat kon reageren wanneer er zich een klacht voordeed met betrekking tot een inbreuk op de goede zeden. Dat gebeurde regelmatig. Een voorbeeld is Les Amants van Louis Malle, die de verdeler zelf ging knippen na de problemen met het gerecht. Maar als je spreekt over de keuring, dan ging het om een groep mensen, meestal mannen, die in die commissie zaten en beslisten dat een film pas KT kon worden als er geknipt werd.

Al het uitgeknipte materiaal verdween ergens in het justitiepaleis van Brussel, en jullie zijn die gaan halen. Hoe ging dat te werk?

De politicus Piet Vermeylen was in de jaren '30 een van de oprichters van het Filmarchief. Jaren later is Vermeylen minister geweest in verschillende regeringen en op verschillende departementen. Hij is in die tijd altijd een heel belangrijke figuur gebleven voor het Filmarchief. Wanneer hij in de jaren '60 minister van justitie wordt komt hij te weten dat op het justitiepaleis ook het archief van de Filmkeuringscommissie ligt. Hierbij dus ook de coupures die in opdracht van de commissie uit die films werden geknipt. Samen met conservator Jacques Ledoux heeft Vermeylen die verhuis naar het Filmarchief georganiseerd. Nadien zijn die coupures blijven komen tot ergens in de jaren tachtig wanneer er voor de laatste keer geknipt werd. Die coupures staan in het depot geklasseerd per jaar. Van de jaren '50 zijn tientallen dozen aanwezig. Gaandeweg zijn het aantal coupures of knipsels gestaag verminderd tot de jaren '80. Films als De Leeuw Van Vlaanderen en Commando behoren tot die laatste lichting gecensureerde films.

De zalen van Cinematek (toen Filmmuseum genaamd) waren toen kinderen niet toegelaten, dit om onder andere moeilijkheden met de filmkeuringscommissie te omzeilen. Een van de taken van de archiefmedewerkers was toen om die coupures terug in de filmkopies te lassen zodat onze zalen de volledige ‘auteursfilm’ kon vertonen.

Gaandeweg hebben we dat niet meer gedaan omdat die "gecensureerde" kopies net kunnen tonen hoe film in België beleefd werd. Dankzij dvd en online streaming kennen de meeste mensen de films die wij vertonen. Dit geeft een nieuwe dimensie aan de verwachtingen van ons publiek. Mensen komen niet alleen om films te ontdekken, maar ook voor de authentieke beleving om films op de oorspronkelijke pellicule te komen bekijken.

Op FilmFest Gent lieten jullie een soort van collagefilm zien van deze “verloren filmpjes”. Op het eerste gezicht lijkt het me gewoon dat die heren naar willekeur de schaar bovenhaalden. Was dat ook zo?

Wat we getoond hebben is natuurlijk een fractie van wat er aanwezig is in dat fonds. De verschillende moeilijke thema’s komen aan bod. Geweld, misdaad en seks. Het was de keuringscommissie vooral te doen om de jeugd te beschermen en geen handleidingen te bezorgen hoe bijvoorbeeld criminele daden kunnen uitgevoerd worden. Zo werd uit Le Corniaud, een komedie met Louis de Funès, de scene geknipt waarbij iemand een auto saboteert door suikerklontjes in de benzinetank te stoppen. Zoiets mocht de jeugd niet aanzetten om dergelijke daden te kopiëren.

Men geneerde zich ook niet om te gaan snijden in bijv. de ontwikkeling van een plot. Kwam daar nooit reactie op van de distributeur of de filmmaker?

Ja, zeker. In december 2020 komt er een boek uit, Verboden Beelden: De verborgen geschiedenis van filmcensuur in België (Antwerpen/Amsterdam: Houtekiet), dat heel wat voorbeelden geeft van hoe films geknipt werden én door wie. Soms waren dat de filmkeurders, soms waren dat de distributeurs, maar meestal ging het om een samenwerking, een soort akkoord na onderhandelingen. Zo van: "OK, als we dit knippen, ontvangen we dan een KT-label?"

Bestaat vandaag zo’n censuur nodig en waar vind je die?

De filmkeuring werd in januari 2020 afgeschaft, maar je hebt wel de filmwijzer met de verschillende symbooltjes. De symbooltjes maken exploitanten en publiek duidelijk wat er allemaal kan gebeuren in de film en de keuze wordt aan hen gelaten.

In de UK had je in de jaren '80 de video nasties waarbij mensen effectief achter de tralies vlogen. Gebeurde dat bij ons soms ook zo?

Wel, in het midden van de jaren tachtig waren er vele razzia’s van de gerechtelijke politie waarbij mensen werden opgepakt omdat ze illegale video’s verhandelden of maakten, ja. Ook bij ons waren er video nasties en snuff movies. Je mag niet vergeten dat tot de jaren tachtig cinema’s werden gesloten, zoals de Orly aan het Brusselse zuidstation, omdat die vunzige films toonde.

Dat was ook zo in de jaren zeventig met L’Empire Des Sens of Wet Dreams. Dat was een artistieke seksfilm met kortfilms van onder meer Nicholas Ray, de man die Rebel Without A Cause had gemaakt. Een van de grootste schandaalfilms was L’Empire Des Sens van Nagisa Oshima. Die werd jarenlang uit de bioscoop gehouden. Zo heeft de conservator van het filmarchief, Jacques Ledoux, op de rechtbank moeten uitleggen dat L’Empire Des Sens een artistiek werk was en geen pornografisch product.

In de jaren '60 en '70 heeft het archief nog enkele festivaledities georganiseerd in het casino van Knokke EXPRMNTL. Het festival was een belangrijke ontmoetingsplaats voor avant-garde filmmakers uit die tijd. Naast filmvertoningen waren er ook performances waar men soms heel ver in ging. Undercover-rijkswachters kwamen het festival regelmatig bezoeken om schending van zedenfeiten te constateren.





Was het niet zo dat sommige distributeurs om censuur schreeuwden? Een affiche met "censored in 50 countries" verkoopt nu eenmaal beter.

Natuurlijk, plakkaten met "Verboden onder de 18" of "Kinderen niet toegelaten" werden heel groot en in hoofdletters geafficheerd in de inkom van filmzalen. Enkel en alleen om de aandacht te trekken op die films. Zoiets trekt volk naar de zalen. Zo heb ik nog verhalen gehoord van net niet zestienjarigen die zichzelf een snorretje optekenden omdat ze absoluut een verboden film als West Side Story wilden bekijken. Zelf kan ik ook nog de spanning herinneren die ik voelde als 16-jarige om mijn eerste ‘Kinderen niet toegelaten’ film te gaan zien.

Nu zijn we misschien wel van die vervelende censuurmannetjes verlost, maar we zijn meer bekrompen dan ooit. Een Ilsa van de SS, ik zeg maar wat, zou nu niet meer kunnen.

Ja, er zijn nieuwe gevoeligheden. Ik kan me voorstellen dat heel wat fragmenten uit Tarzan-films nu niet meer kunnen. Fragmenten waarin we Tarzan de ene na de andere inheemse wilde neerslaat als ging het om lucht. Denk aan Gone With The Wind, die onlangs nog problemen opleverde omwille van de racistische ondertoon. Of Splash, die in 1984 als KT-film uitkwam, maar nu op een Amerikaanse streamingdienst gecensureerd werd: het haar van Daryl Hannah werd digitaal ‘gecorrigeeerd’ en gecensureerd, of langer gemaakt om zo haar naakt achterwerk te verbergen.

Hoewel politieke correctheid moet, denk ik vaak dat het verstikkend werkt voor de filmmaker. Volg je me hierin?

Ja en nee. Het leert ons beter en kritischer kijken. En grenzen evolueren, veranderen. Zaken die vandaag wel kunnen, konden vroeger niet. En omgekeerd. Dat maakt het net spannend. En als er discussie is over grenzen, dan is dat goed. Anders zou het niet alleen redelijk saai worden, maar vooral: je moet toch leren aanvaarden dat sommige groepen het moeilijk hebben met bepaalde beelden. Je moet nooit denken dat jij supertolerant bent en de andere niet. Wat als je toevallig stuit op beelden, die stiekem werden gemaakt en die publiek worden gemaakt? Wat als men beelden van jou vervormt en uitvergroot zodat men je pijnpunten blootlegt. Vrijheid stopt waar je de vrijheid van anderen beperkt.

Om er nu maar verder op in te gaan, vind je dat alles moet kunnen?

In theorie moet alles kunnen, maar je moet ook aanvaarden dat je ook wel je grenzen hebt. Het is goed als er discussie is over beelden en over wat wel en niet kan. Als er discussie is, zijn we goed bezig. Als er geen discussie meer is, betekent dit dat er ofwel een dictatuur is met strenge censuur. Ofwel zijn we gevoelloze mensen geworden. En als cinefielen koesteren we beelden, en weten we hoe scherp en pijnlijk beelden kunnen zijn.

Dus: zeggen dat voor mij alles zomaar altijd en overal moet kunnen getoond worden, is een beetje een leugen. Als we eerlijk zijn, weten we ook wel dat we grenzen leggen. Maar die grenzen zijn verschillend van persoon tot persoon, van leeftijd tot leeftijd, van cultuur tot cultuur. Het komt erop aan te discussiëren, in onderhandeling te gaan, zonder geweld uiteraard. Zo komen we vooruit, zo leren we elkaar kennen en waarderen.

En om in schoonheid te eindigen... wat is de goorste film die je ooit hebt gezien?

Ik ben geen specialist in het genre, maar normaal gezien zouden we in december het Ongezien/Invisible-programma in Cinematek hernemen. Hieraan gekoppeld zal Cinematek een aantal films vertonen die in de loop van de geschiedenis en om verschillende redenen moeilijkheden hebben gekregen met censuur.

Vase De Noces van de Belgische cineast Thierry Zéno is zo’n voorbeeld. Bij zijn release in 1974 schopte die film wereldwijd schandaal en is de vertoning in een aantal landen nog steeds verboden. De onvergetelijke beelden van een man die verliefd wordt op een zeug laten geen enkele kijker ongevoelig. Cinematek brengt die film uit op dvd.

De tweede film op die dvd is het al even schokkende Des Morts een etnografische documentaire over hoe op verschillenden plaatsen op onze planeet men omgaat met de dood. Ook deze film flirt met de goede smaak en kende een opvallend parcours. De hallucinerende en morbide sequenties van de verschillende begrafenisrituelen zijn zeer confronterend.

Ook heel erg mooi is de zwempartij van Tarzan en Jane in Tarzan And His Mate uit 1934. Je ziet Jane en Tarzan naakt zwemmen, onder water, enkele minuten lang. Prachtig, poëtisch. Maar de keurders vonden dit in België niet kunnen. Dus moest dat eruit. Jammer voor wie toen naar de cinema ging.


Foto Cinematek : “Koninklijk Belgisch Filmarchief-Cinematek”. (Xavier Harcq)